Бугунги кунда Фармацевтика маҳсулотлари хавфсизлиги маркази фаолиятида ва умуман фармацевтика соҳасида коррупцияга қарши кураш жараёнларини қандай кечмоқда?

Шу ва бошқа саволларга жавоб олиш мақсадида Фармацевтика маҳсулотлари хавфсизлиги маркази Коррупцияга қарши курашиш ва комплаенс назорати бўлими бошлиғи Ойбек Буриев билан суҳбатлашдик.

-        Аввало, шуни таъкидлашни истардимки, Ўзбекистонда фармацевтика соҳасида коррупцияга қарши кураш – давлатнинг асосий вазифаларидан бири ҳисобланади. Чунки ушбу соҳадаги коррупцион схемалар дори воситалари нархининг ошишига, бозорда сифатсиз маҳсулотларнинг пайдо бўлишига ва фуқароларнинг дори воситаларига бўлган имкониятининг чекланишига олиб келиши мумкин.

Фармацевтика хавфсизлиги маркази мамлакат бозорида дори воситаларининг сифати, хавфсизлиги ва самарадорлигини таъминлашда муҳим роль ўйнайди.

Фармацевтика хавфсизлиги марказининг асосий функцияларига қуйидагилар киради:

1.                Дори воситалари сифатини назорат қилиш – сохта ва сифатсиз препаратларни аниқлаш.

2.                Хавфсизлик мониторинги – дори воситаларининг ножўя таъсирлари ва қўллаш хавфларини таҳлил қилиш.

3.                Лицензиялаш ва сертификатлаш – дори воситаларини ишлаб чиқарувчилар ва етказиб берувчиларни текшириш.

4.                Халқаро ташкилотлар билан ҳамкорлик – сохта ва хавфли дорилар бўйича маълумот алмашиш.

– Ойбек Абдумаликович, фармацевтика соҳасида коррупцияга қарши кураш масалаларини муҳокама қилишдан олдин, бугунги кунда фуқароларимиз қандай коррупция кўринишларига дуч келишлари мумкинлигини томошабинларга айтиб ўтсангиз?

Коррупция фаолият соҳаси, ҳокимият даражаси ва ноқонуний бойлик орттириш усулларига қараб турли шаклларда намоён бўлади. Унинг асосий турларини бир неча категорияларга бўлиш мумкин, ва биз уларни, албатта, фармацевтика соҳаси мисолида кўриб чиқамиз.

1.  Пора олиш ва пора бериш – ноқонуний устунликка эга бўлиш учун пул, совға ёки хизматлар бериш ва қабул қилиш.

Мисоллар:

- Шифокор фармацевтика компаниясидан пул мукофоти эвазига беморга муайян дориларни ёзиб беради.

- Эксперт дори воситалари, тиббий техника ёки тиббий буюмларни рўйхатдан ўтказиш ва сертификатлаш бўйича рухсатнома бериш учун пора олади.

2.  Ҳокимиятдан суиистеъмол қилиш – хизмат мавқеидан шахсий ёки корпоратив манфаатлар йўлида фойдаланиш.

Мисоллар:

• Мансабдор шахс муҳим лавозимларга ўз қариндошлари ёки дўстларини тайинлайди.
• Ташкилот раҳбари давлат шартномаларини фақат "ўз" компанияларига беради.

3.  Таъсир воситачилиги – мансабдор шахслар билан алоқалардан фойдаланиб ноқонуний имтиёзлар олиш.

Мисоллар:

• Тадбиркор ўз манфаатига мос қонун ёки норматив-ҳуқуқий ҳужжат қабул қилиш бўйича депутат билан келишиб олади (бошқача айтганда, лоббичилик).
• Воситачи пора эвазига дори воситалари ёки тиббий техникани рўйхатдан ўтказиш ва сертификатлаш жараёнини тезлаштиришга ёрдам беради.

4.  Кумовлик ва протекционизм (непотизм) – қариндошлар ёки дўстларни лавозимга тайинлаш ёки уларга имтиёзлар яратиш.

Мисоллар:

• Компания раҳбари касбий малакасини ҳисобга олмаган ҳолда қариндошларини ишга олади.

5.  Давлат маблағларини талон-торож қилиш – бюджет маблағларини ноқонуний эгаллаш ёки ўзлаштириш.

Мисоллар:

• Касалхона раҳбари тиббий жиҳозларни ҳаддан ташқари қиммат нархда сотиб олиб, фарқни ўзиники қилади.
• Мансабдор шахс бюджет маблағларини сохта лойиҳаларга ажратади.

6.  Давлат харидлари ва тендерлардаги коррупция – давлат харидлари жараёнида ноқонуний даромад олиш.

Мисоллар:

• Давлат шартномаларини фақат мансабдор шахслар билан боғлиқ бўлган фирмалар ютиб олади.
• Тендерларда фақат сохта компаниялар иштирок этиб, рақобат шунчаки кўзбўямачилик бўлиб қолади.

7.  Соғлиқни сақлаш соҳасидаги коррупция – хизматларнинг сифтига ва уларнинг мавжудлигига салбий таъсир кўрсатувчи коррупцион ҳолатлар.

Мисоллар:

• Пуллик асосда сохта тиббий маълумотномалар ва рецептлар бериш.

Бу каби ҳолатларнинг олдини олиш учун кучли назорат механизми ва жамоатчилик назоратини кучайтириш жуда муҳим.

Сиз аввалроқ таъкидлаганингиздек, Фармацевтика маҳсулотлари хавфсизлиги маркази мамлакат бозорида дори воситалари сифати, хавфсизлиги ва самарадорлигини таъминлашда муҳим рол ўйнайди. Марказ нуқтаи назаридан фармацевтика соҳасида коррупцияга қарши кураш қандай амалга оширилаётгани ҳақида қисқача маълумот бера оласизми?

1.                «Darmon» ахборот тизими фармацевтика маҳсулотларини давлат рўйхатидан ўтказиш жараёнининг шаффофлиги ва самарадорлигини таъминлашда муҳим воситадир. Экспертиза жараёнини лаборатория ва эксперт босқичларига ажратиш функциясининг жорий этилиши аризаларни тезроқ кўриб чиқиш ва назорат сифатини ошириш имконини беради.

Лаборатория экспертизаси энди маҳсулотнинг сифати, хавфсизлиги ва самарадорлигини ҳар томонлама текширишни ўз ичига олади, замонавий таҳлил усуллари ва ускуналардан фойдаланилади. Бу эҳтимолий хавфларни аризани кўриб чиқишнинг дастлабки босқичларидаёқ аниқлаш имконини беради.

Қўмита экспертлари эса барча ҳужжатларни баҳолаш ва рўйхатдан ўтказиш ёки рўйхатдан ўтказиш муддатини узайтириш бўйича якуний қарор қабул қилишга йўналтирилган. Функцияларнинг бундай тақсимланиши текширув жараёнининг профессионаллик ва чуқурлик даражасини оширади, бу эса бозорда фармацевтика маҳсулотларининг хавфсизлик даражасини кўтаришга хизмат қилади.

Бу каби янгиланишлар, шубҳасиз, фармацевтика соҳасига ижобий таъсир кўрсатади, тизимга бўлган ишончни оширади ва маҳсулот сифати устидан назоратни кучайтиради. Бу эса аҳоли саломатлигини ҳимоя қилиш учун жуда муҳимдир.

2.                Марказнинг Сертификация органи фармацевтика маҳсулотлари ва тиббий буюмлар сифати ва хавфсизлигини таъминлашда муҳим рол ўйнайди. У маҳаллий ва импорт қилинган дори воситаларини АҚШ, Ўзбекистон, Россия Федерацияси, Европа, Буюк Британия, Беларусь, Украина каби давлатларнинг давлат фармакопеяларига мувофиқ сертификатлайди. Бу эса маҳсулот сифати учун халқаро ва миллий талабларга мос келувчи юқори стандартларни таъминлаш имконини беради.

Бундан ташқари, орган биологик фаол қўшимчаларни АҚШ фармакопеясига мувофиқ сертификатлайди, бу эса уларнинг истеъмолчилар учун хавфсизлиги ва самарадорлигини тасдиқлайди. Шунингдек, тиббий буюмларни 16 миллий, 11 халқаро ва 17 давлатлараро стандартлар бўйича сертификатлаш, уларга бўлган ишончни оширишга хизмат қилади, шу билан бирга уларнинг тиббий амалиётда хавфсиз қўлланилишини кафолатлайди.

Ушбу сертификация жараёни бозордаги маҳсулотлар сифати ошишига ва истеъмолчилар манфаатларини ҳимоя қилишга ёрдам беради. Бозорга чиқадиган маҳсулотлар халқаро ва миллий стандартларга мувофиқлигини таъминлайди.

3.                2025 йил 27 февралдаги Соғлиқни сақлаш вазирининг 5-сонли буйруғида аналоглари мавжуд бўлмаган дори воситалари ва тиббий буюмлар рўйхати тасдиқланган бўлиб, бу Ўзбекистон Республикасида тиббий маҳсулотларни олиб кириш ва қўллаш жараёнини соддалаштиришда муҳим қадам ҳисобланади.

Ушбу буйруққа мувофиқ, рўйхатга 34 халқаро патентланмаган номдаги дори воситалари ва 117 номдаги тиббий буюмлар киритилган. Ушбу дори воситалари ва буюмлар давлат рўйхатидан мажбурий ўтказилмасдан тиббий амалиётда қўллашга рухсат этилган, бироқ улар мажбурий сертификатланиши шарт. Бу эса улар давлат рўйхатидан ўтмаган бўлса ҳам, белгиланган сифат ва хавфсизлик стандартларига жавоб бериши кераклигини англатади.

Ушбу рўйхат мамлакатда янги ва зарур тиббий маҳсулотларга тезроқ кириш имконини беради, бу эса юқори сифатли даволаш ва тиббий хизмат кўрсатишни таъминлашда алоҳида аҳамиятга эга. Шу билан бирга, мажбурий сертификатлаш жараёни маҳсулотлар тегишли текширувлардан ўтганини ва хавфсизлик ҳамда самарадорлик стандартларига жавоб беришини кафолатлайди.

4.                Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2022 йил 21 февралдаги 80-сонли қарори билан тасдиқланган Низомга мувофиқ, дори воситалари ва фармацевтика фаолияти тўғрисидаги қонунчилик талабларига риоя қилиш фармацевтика фаолиятини амалга ошириш учун лицензия олишнинг мажбурий шарти ҳисобланади. Ушбу қарор дори воситалари сифатини ва хавфсизлигини тўғри назорат қилишни таъминлашга, шунингдек, фармацевтика бозоридаги барча иштирокчиларнинг жавобгарлигини оширишга қаратилган.

Лицензиялаш – фармацевтика соҳасида фаолият юритиш учун фақат белгиланган меъёр ва қонун талабларига тўлиқ риоя қилган ташкилотларга рухсат берилишини таъминловчи муҳим воситадир. Бу жараён сифати, хавфсизлиги ва самарадорлиги кафолатланган дори воситалари ишлаб чиқарилиши ва сотилишига, шунингдек, мажбурий рўйхатдан ўтказиш, сертификатлаш ва назорат қилиш тартибларига риоя қилинишига кафолат беради.

Шу сабабли, қонунчилик талабларига риоя қилиш лицензия олиш учун асосий шарт ҳисобланади, бу эса фармацевтика бозорида ишончни ошириш, аҳоли саломатлигини ҳимоя қилиш ва соғлиқни сақлаш соҳасида юқори стандартларни таъминлашга ёрдам беради.

5.                Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 31 декабрдаги «Фармацевтика соҳасида ислоҳотларни чуқурлаштириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги 4554-сонли қарорига мувофиқ, мамлакат ҳудудида тиббий амалиётда қўллашга рухсат этилган барча дори воситалари учун ҳар бир савдо номига нисбатан чекланган нархлар белгилаш тизими жорий қилинди.

Ушбу қарор фармацевтика соҳасида нарх сиёсати шаффофлигини таъминлаш ва назорат қилишга қаратилган бўлиб, истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, сунъий равишда нарх ошириш ва спекуляцияларнинг олдини олишга ёрдам беради. Чекланган нархларни белгилаш аҳоли учун ҳаётий муҳим дори воситаларининг мавжудлигини таъминлаш ва дорилар нархининг сунъий оширилишига йўл қўймасликка ёрдам беради.

Бу нарх назорати механизми давлат органларига фармацевтика маҳсулотлари нархлари динамикасини кузатиш, белгиланган чегараларни оширган ҳолатларда зарур чоралар кўриш ва мамлакатда адолатли ҳамда барқарор нархлаш тизимини яратиш имконини беради.

6.                Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодексининг 227¹-моддасига мувофиқ, рақамли идентификация воситалари орқали мажбурий рақамли маркировка қоидаларини бузганлик учун, мазкур қоидабузарлик аниқланган сўнгги ҳисобот кварталидаги соф тушумнинг 2% миқдорида жарима белгиланган. Ушбу қоида рақамли маркировка талабларига риоя қилишни рағбатлантириш, маҳсулот сифатини назорат қилишни яхшилаш ва контрафакт маҳсулотларнинг олдини олишга қаратилган.

Агар мазкур қоидабузарлик такрорланса, жарима миқдори сезиларли даражада ошади ва сўнгги ҳисобот кварталидаги соф тушумнинг 20% ни ташкил қилади. Бу эса рақамли маркировка талабларига риоя қилмаслик учун молиявий жавобгарликни жиддий оширади ва корхоналарни белгиланган қоидаларга тўлиқ амал қилишга ундайди.

Бундай жарима чоралари бозорда маҳсулот сифатини назорат қилиш тизимини мустаҳкамлашга, хавфсизлик ва қонунийлик стандартларига амал қилинишини таъминлашга хизмат қилади. Бу эса ўз навбатида истеъмолчилар манфаатларини ҳимоя қилиш ва адолатли рақобат муҳитини шакллантиришга ёрдам беради.

– Ойбек Абдумаликович, Фармацевтика маҳсулотлари хавфсизлиги маркази ҳақиқатдан ҳам Ўзбекистон фармацевтика соҳасини тартибга солиш бўйича кенг кўламли ишларни амалга оширмоқда. Унинг устувор йўналишлари қаторида Марказ фаолияти шаффофлигини таъминлаш ва коррупциявий ҳолатлар юзага келишининг олдини олиш мақсадида сунъий тўсиқларни бартараф этиш механизмлари мавжуд.

Шу билан бирга, бугунги кунда фармацевтика тармоғи мутлақо муаммосиз ишламоқда, барча эҳтимолий хавф ва муаммолар тўлиқ бартараф этилган, деб айта олмаймиз. Фармацевтика бозори иштирокчилари бугунги кунда қандай муаммоларга дуч келмоқда?

1. Дори воситалари ва тиббий буюмларни топишни осонлаштириш учун турли издовчи ботлар ва веб-сайтларни ишга тушириш

Республикада дори воситалари ва тиббий буюмларни қидиришни осонлаштиришга қаратилган турли интернет-платформалар ва ботларнинг ишга туширилиши аҳолига зарур маълумотларни осон топиш имконини яратиб, тиббий хизмат сифатини оширишга ёрдам бермоқда.

Бироқ, бундай инновациялар маълум хавфларни ҳам келтириб чиқаради. Энг асосий муаммолардан бири – ушбу платформаларда давлат рўйхатидан ўтмаган ва сифат ҳамда хавфсизликни тасдиқловчи ҳужжатларга эга бўлмаган дори воситалари ҳақида маълумотлар пайдо бўлиши мумкин. Бу эса аҳоли саломатлигига таҳдид солади, чунки бундай препаратлар керакли текширувлардан ўтмаган ва Ўзбекистон Республикасида белгиланган стандартларга жавоб бермаслиги мумкин.

Ушбу муаммони ҳал қилиш учун:

✅ Платформалардаги маълумотларни қатъий назорат қилиш – рўйхатдан ўтмаган препаратлар ҳақидаги маълумотларни аниқлаш ва ўчириш механизмларини кучайтириш;

✅ Мониторинг ва блокировка механизмларини ишга тушириш – лицензиясиз ёки хавфли дорилар тарқатилишини олдини олиш учун текширувларни кучайтириш;

✅ Аҳолига тушунтириш ишларини олиб бориш – фуқаролар фақат расмий рўйхатдан ўтган ва сертификатланган дори воситалари ва тиббий буюмларни сотиб олишлари кераклиги ҳақида маълумот бериш.

Бундан ташқари, барча расман рўйхатдан ўтган дори воситалари ва тиббий буюмлар ушбу платформаларда аниқ ва тўлиқ шаклда кўрсатилиши лозим, бу эса фойдаланувчилар учун тушунмовчиликлар ва саломатликка хавф туғдирувчи ҳолатларнинг олдини олишга ёрдам беради.

2. Рецептсиз дори воситалари рўйхатини бекор қилиш ва унинг оқибатлари

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 26 октябрдаги ПП-411-сон қарорига мувофиқ, 2023 йил 1 январдан бошлаб Соғлиқни сақлаш вазирлиги томонидан Рецептсиз дори воситалари рўйхатини тасдиқлаш тартиби бекор қилинди. Бу энди бундай дорилар рўйхати давлат даражасида тасдиқланмаслигини англатади.

✅ Бу қарорнинг асосий мақсади – дори воситалари муомаласи жараёнини оптималлаштириш ва аҳолининг зарурий дори-дармон воситаларига кеңроқ имконият яратишдир.

Бироқ, бу ўзгаришлар билан бир қатор хавфлар ҳам мавжуд:

1️⃣      Рецептсиз дорилар назорати заифлашиши мумкин.